بررسی و تبیین چگونگی تأثیر ساماندهی فضایی بر شکل گیری الگوهای معماری مسجد مدرسه های دوره قاجار در تبریز

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه مرمت، دانشکده معماری، شهرسازی و هنر، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران

2 استاد معماری دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.

3 معماری، دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

یکی از بناهایی که پس از اسلام اهمیت ویژه‌ای پیدا کرد، مدارس می‌باشد. این گونه فضایی از دوره سلجوقی با نظامیه‌ها آغاز و پس از طی مراحل تکامل خود، در دوره قاجار به شکل مسجد مدرسه‌ها گسترش یافت. با ورود مدرنیته به ایران و تحول نوع آموزش، کاربرد این گونه فضایی محدودتر شده و مدارس مدرن، شکل دیگری به خود گرفتند.

با توجه به ویژگیهای مسجد مدرسه‌ها و اهمیت کالبدی کارکردی و مفهومی آنها در ایران اسلامی، در این مقاله تلاش شده با بررسی مهمترین مسجد مدرسه‌های دوره قاجار، به تحلیل نمونه‌های شهر تبریز پرداخته شود. در این تحقیق که به روش توصیفی - تحلیلی و تاریخی و با مطالعات کتابخانه ای و میدانی به انجام رسیده است، بررسی ویژگیهای فضایی مسجد مدرسه های شهر تبریز در دوره قاجار و مقایسه آن با خصوصیات سایر مسجد مدرسه ها، به عنوان الگوهای معماری مدارس این دوران، انجام شده تا به پرسش درباره ساختار و ویژگیهای فضایی و تأثیرات نوع ساماندهی فضاها در پیدایش الگوها، پاسخ داده شود. نتایج نشان داد که علیرغم وجود شباهت در خصوصیات فضایی اصلی، نمونه‌های مطالعاتی، تفاوتهای ماهوی با الگوهای مسجد مدرسه‌های این دوران دارد و معماران این بناها تلاش نموده‌اند با بهره‌گیری از ساختارهای اصلی، با انجام تغییراتی مناسب‌ترین پاسخ را به شرایط محیطی منطقه دهند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

An Investigation and Explanation of Space Organization Effect on the Creation of Architectural Patterns of Qajar Era Mosque – Schools in Tabriz

نویسندگان [English]

  • somayeh sadrykia 1
  • mohammadreza bemanian 2
  • mojtaba ansari 3
1 Architecture Urbanism and art, Urmia university, Urmia, Iran
2 Professor, Department of faculty art and architecture , Tarbiat Modares University. Tehran.
3 associate proffessor
چکیده [English]

After the advent of Islam, new religious advice based on thinking, reasoning and learning, along with worshiping God, was formed to develop human knowledge and increase knowledge. During this period, the importance of learning and education reached such an extent that the space of mosques, as the main and central place of worship, was also used for education. The encouragement of Islam to acquire knowledge and cognition led to the emergence of circles and gatherings of lessons and discussions in this holy place. Thus, with the increase in the need for teaching and learning space, little by little, religious schools along with mosques were established and underwent changes in different periods.

This type of space, in different periods of the history of Iranian architecture to the present day, has continued its life and activities and has provided various dimensions of human needs in accordance with the matter of education and learning.

So it can be said one of the most important types of buildings in the Islamic period in Iran are schools, traditional ones. Formation and usage of this spatial type began by establishing buildings from Saljūqee era by the means of Nezamiyehs. This spatial types processed their completion stages and developed and prospered as mosque – schools in Gajar era. From the ending days of this period, by the entering of modernization to Iran and also by the evolution of education, using of this types of architectural spaces was limited and after that, modern schools established with new forms and structures.

Considering the mosque schools’ characters and qualities and also their forms, functions and concepts led us to do this article. So in the study of Tabriz city Gajar mosque schools which had not been studied much before, it was tried to analyze and introduce them completely in the most important evolution period in Iran. So In this research, which has been done by descriptive-analytical and historical methods and by using library and field studies, the characteristics of Tabriz mosque schools in the Qajar period have been studied and also analyzed and compared with the characteristics and innovations of other school mosques in different regions.

The investigations of literature reviews reveals the architectural patterns of the schools of this period which have been mentioned by other researchers. All these have been done to answer the main research question about the structure and features of space, as well as the effects of the type of organization of spaces in the creation of patterns.

The results of studies show that despite the similarities in the main features and characteristics of the space, the school mosques of Tabriz city is fundamentally different from what is described as the characteristics of the school mosque patterns of this period in other areas and regions. Conclusions and results show that the architects have tried to Utilizing the main spatial features and characteristics , by making changes in other areas patterns, and at the same time they effort to give the best and most appropriate response to environmental conditions, including the climatic conditions of the region.

کلیدواژه‌ها [English]

  • "؛ Mosque school"؛
  • Space organization"؛
  • "؛ Space characters"؛
  • "؛ Architectural patterns"
اکبری، زینب،1390 .معماری مدارس علوم دینی قاجار شهر تهران. زیر نظر جواد نیستانی، چاپ اول، تهران: انتشارات آرمانشهر.
بلیلان اصل، لیدا، 1393. "بررسی تحول ساختار فضائی شهر تبریز در دوره قاجار با استناد به نقشه های تاریخی". دو فصلنامه تاریخ نامه ایران بعد از اسلام، شماره 8، سال 4،صص 55-33.
بمانیان، محمدرضا، مؤمنی، کورش، سلطان زاده حسین. "بررسی تطبیقی ویژگیهای طرح معماری مسجد - مدرسه های دوره قاجار و مدارس دوره صفویه". 1392، معماری و شهرسازی آرمان شهر، پاییز و زمستان 92، شماره 11،صص 34-15.
پیرنیا، محمد کریم، 1386. معماری اسلامی ایران. چاپ 11، تهران: انتشارات سروش.
حاجی قاسمی، کامبیز، 1378. گنجنامه فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران؛ مدارس. تهران: دانشگاه شهید بهشتی و سازمان میراث فرهنگی کشور.
سلطان زاده، حسین، 1364. تاریخ مدارس ایران: از عهد باستان تا تأسیس دارالفنون، تهران: انتشارات آگاه.
سلطان زاده، حسین، 1386. مدارس، معماری ایران دوره اسلامی. چ 5، تهران: انتشارات سمت.
صدری کیا، سمیه، 1393. "بافت شهری و محله ای تبریز در دوران قاجار". فصلنامه پژوهش هنر، شماره 7، دوره 2،صص 106-101.
طاهر سیما، سارا، ایرانی بهبهانی، هما، بذرافکن، کاوه، 1394. "تبیین نقش آموزشی فضای باز در مدارس ایران با مطالعه تطبیقی مدارس سنتی تا معاصر: نمونه های موردی: مدرسه های چهارباغ، دارالفنون و البرز، فصلنامه پژوهشهای معماری اسلامی، شماره 6، دوره 3، صص67-55.
فعلی، شیما، سلطان زاده، حسین، 1395. "کاربست مفهوم انعطاف پذیری در مدارس دوره اسلامی، مطالعه موردی؛ مدارس شهر قزوین". فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 27، دوره 7،صص 27-17.
گلمبک، لیزا ، ویلبر، دونالد، 1374. معماری تیموری در ایران و توران. مترجم کرامت ا... افسر و محمد یوسف کیانی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
متدین، حشمت ا...، آهنگری، محبوبه، 1395. "بازاندیشی در کیفیت ارتباط مدرسه و شهر بر پایه تحلیل اجتماع پذیری مدارس دوره تیموری تا ابتدای قرن چهاردهم". هنرهای زیبا، شماره4، دوره 21،صص 86-75.
مرتضوی، شهرناز، 1376. فضاهای آموزشی از دیدگاه روانشناسی محیط. تهران، انتشارات سازمان نوسازی مدارس کشور.
ملازاده، کاظم، محمدی، مریم، 1381. مدارس و بناهای مذهبی. چ 1، تهران: سوره مهر.
مهدوی نژاد، محمدجواد، قاسم پور آبادی، محمدحسین، محمدلوی شبستری، آیسا، 1392."گونه شناسی مسجد مدرسه های دورة قاجار" فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، بهار 92، شماره 11،صص 16-5.
نقره کار، عبدالحمید، تقدیر، سمانه، معین مهر، صدیقه، 1394. "اصولی برای معماری فضاهای آموزشی مبتنی بر تعریف انسان و معماری از منظر اسلام". نشریه انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران، شماره10،صص 118-101.
نوایی، کامبیز، حاجی قاسمی، کامبیز،1390. خشت وخیال، شرح معماری اسلامی ایران،چ اول، تهران: سروش و شهید بهشتی.
وثیق، بهزاد، قدردان ملکی، رضا، 1395. مفهوم آموزش و تأثیر آن در معماری مدارس اسلامی: مقایسه تطبیقی مدارس سلجوقی و صفوی، پژوهشهای معماری اسلامی، شماره3، دوره 4،صص 57-40.
هوشیاری، محمد مهدی، پورنادری، حسین، فرشته نژاد، سید مرتضی، 1392. "گونه شناسی مسجد مدرسه در معماری اسلامی ایران". مطالعات معماری ایران، شماره3،صص 54-37.
Kaki, A., Mohammad Moradi, A., Memarian, G. H., 2016. The Quantitative Changes Trend Of Iranian Schools Building from The Early Islamic Centuries Until Qajar Era. Journal of Building Performance, vol. 7, no.1, pp. 35-46.
Khodabakhshi, S., Foroutan, M., Samiei, A., 2016. The Evolution of Space in Schools Architecture Based on the Role of Their Governing Educational system Case Study: Sepahsalar School, Darolfunoon, and Alborz High school. Bagh - e Nazar, vol.12, no.37, pp. 61-74.