تفاوت‌های فضایی در منطقه البرز جنوبی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری شهرسازی، گروه شهرسازی، دانشکده شهرسازی، دانشکدگان هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

2 استاد برنامه ریزی منطقه ای، گروه شهرسازی، دانشکده شهرسازی، دانشکدگان هنرهای زبیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

3 دانشیار مدیریت شهری، گروه شهرسازی، دانشکده شهرسازی، دانشکدگان هنرهای زبیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

بررسی تفاوت فضایی در محدوده­های جغرافیایی مختلف در سال های اخیر مورد توجه برنامه­ریزان قرار گرفته است و به شکل چشم­گیری توجهات سیاسی را به خود جلب کرده است. وجود تفاوت­های فضایی در مناطق مختلف جهان باعث شده یک، دو یا چند منطقه از وضعیت مناسب خدمات عمومی و بالطبع شکوفایی اقتصادی- اجتماعی برخوردار بوده و نقش عمده­ای در ایجاد درآمد و تولید ملی ایفا کنند. این امر می­تواند منجر به عقب نگه داشتن مناطق دیگر از توسعه و افزایش شکاف و نابرابری بین مناطق و نواحی مختلف شود. هدف اصلی این مقاله تحلیل تفاوت های فضایی در منطقه البرز جنوبی از طریق استخراج مولفه­ها، عوامل و شاخص‌های تأثیرگذار بر این مفهوم و رابطه این مولفه­ها با فاصله گرفتن از مرکز منطقه، استان و خوشه است. در این راستا اطلاعات مربوط به 57 شهرستان واقع در محدوده منطقه البرز جنوبی استخراج و با استفاده از روش­های تحلیل عاملی و خوشه­ای عوامل و مولفه های فضایی توسعه در این مناطق احصا و مقادیر فاصله از مرکز خوشه، استان و منطقه محاسبه و رابطه بین عوامل مختلف توسعه با بعد فضایی از طریق روش همبستگی پیرسون مورد بررسی قرار گرفت. نتایج این تحقیق نشان داد با فاصله گرفتن از مرکز منطقه و استان شرایط اقتصادی-اجتماعی تقلیل یافته اما وضعیت کالبدی (فقط برای فاصله از مرکز منطقه) و اکولوژیکی بهبود پیدا می­کند. لذا می­توان گفت تفاوت­های فضایی در منطقه البرز جنوبی منجر به شکلگیری یک الگوی متمرکز در این منطقه شده که با انباشت و شکل­گیری قطب­های رشد در مراکز قدرت و متعاقباً کاهش کیفیت اکولوژیکی و خدماتی آن همراه بوده است.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis of Spatial Disparities in the South Alborz Region

نویسندگان [English]

  • Milad Tofangchi Mahyari 1
  • Esfandiar Zebardast 2
  • Farshad Nourian 3
1 PhD Candidate of Urban Planning, Department of Urban Planning, School of Urban Planning, College of Fine Arts, University of Tehran, Tehran, Iran.
2 Professor, Department of Urban Planning, School of Urban Planning, College of Fine Arts, University of Tehran, Tehran, Iran.
3 Associate Professor, Department of Urban Management, School of Urban Planning, College of Fine Arts, University of Tehran, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Examining spatial disparities and their features in different geographical areas has been the focus of urban planners in recent years and has attracted significant political attention. The existence of spatial disparities in different regions of the world has caused some regions to enjoy an appropriate level of public services and socio-economic prosperity, playing a major role in creating national income and production. This holds other regions back from development and increases the gap and inequality between regions and districts.
According to the literature, spatial disparity has caused uneven and unbalanced growth among different regions in Iran. Spatial disparities have led to the formation of imbalances in geographical regions, creating significant differences in social, economic, ecological, and physical indicators . Therefore, the main goal of this article is to extract the components, factors, and indicators that influence this concept and examine the relationship between these components and distance from the center of the region, province, and cluster in the Southern Alborz region.
The Southern Alborz region, as one of the national-regional physical regions of Iran, includes seven provinces—Semnan, Tehran, Alborz, Qom, Markazi, Qazvin, and Zanjan—and 57 districts located within these provinces. By analyzing the factors and spatial components of development in these districts on the one hand and the distance values from the center of the cluster (using the cluster analysis method), the center of the province, and the center of the region (using the OD Matrix method) on the other hand, the relationship between different factors of development and the spatial dimension was investigated using the Pearson correlation method.
The results of this research indicate that as distance from the center of the region and the province increases, socio-economic conditions decline, but physical conditions (only for the distance from the center of the region) and ecological conditions improve. Therefore, it can be said that spatial disparity in the Southern Alborz region has led to the formation of a concentrated pattern characterized by the accumulation and formation of growth poles in power centers.
It can also be claimed that in the Southern Alborz region, a center-periphery model prevails with regard to socio-economic dimensions, and the marginal and border areas of this region are less developed with respect to these dimensions. However, regarding ecological and physical dimensions, the situation differs. In fact, considering the level of pollution in the surrounding cities of the Tehran metropolis, it is natural that the environmental situation improves as one moves away from this center. Additionally, the concentration of economic and social resources in the Tehran metropolis (without spatial facilities) has caused population movements from surrounding areas to the center, reducing the quantity and quality of welfare services in the center of this region.
Therefore, it can be said that the spatial differences in the Southern Alborz region result in the formation of a concentrated social, demographic, and economic pattern characterized by the accumulation and formation of growth poles in the centers and a subsequent reduction in ecological and service quality in the periphery.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Spatial Disparity
  • South Alborz Region
  • Exploratory Factor Analysis
  • Cluster Analysis
  • ابراهیم زاده، موسی؛ موسوی، میرنجف (1395). روش ها و تکنیک های آمایش سرزمین. تهران: انتشارات سمت.
  • - امیر احمدیان، بهرام (1378). درجه توسعه یافتگی استان‌ها و همسازی ملی در ایران. فصلنامه مطالعات ملی، 1(1)، 1-29. DOI: 20.1001.1.1735059.1378.1.1.5.0
  • - چلبی، مسعود (1375). جامعه‌شناسی نظم. تهران: نشر نی. - حسن زاده، داود؛ مسکینی، مریم (1387). برنامه‌ریزی منطقه‌ای و نقش آن در توسعه انسانی استان‌ها. فصلنامه علوم اجتماعی، 16(44)، 155-192. DOI: 20.1001.1.17351162.1388.16.44.5.6 - خالوباقری، مهدیه (1391). رویارویی با نابرابری فضایی ضمن به کارگیری برنامه‌ریزی مبتنی بر ارتقای کیفیت زندگی. فصلنامه اقتصاد و مدیریت شهری، 1(1)، 49-67. http://iueam.ir/article-1-25-fa.html
  • - داداش پور، هاشم؛ الوندی پور، نینا (1397). واکاوی رویکرد فضاییِ عدالت در پژوهش‌های نابرابری منطقه ای؛ مروری نظام مند در حوزه میان رشته‌ای. فصلنامه مطالعات میان رشته ای در علوم انسانی، 10(3)، 79-112. DOI: 10.22035/isih.2018.284
  • - داداش پور، هاشم؛ علیزاده، بهرام و مدنی، بهاره (1390). بررسی و تحلیل روند توسعه‌یافتگی و نابرابری‌های فضایی در شهرستان‌های استان آذربایجان غربی. فصلنامه علوم اجتماعی، 18(53)، 173-208. DOI: 10.22054/qjss.2011.6830
  • - داداش پور، هاشم؛ علیزاده، سمانه و رفیعیان، مجتبی (1392). سنجش سطوح توسعه یافتگی و نابرابری فضایی در استان خراسان شمالی با استفاده از مدل منطق فازی. مجله جغرافیا و توسعه ناحیه ای، 11(2). DOI: 10.22067/geography.v11i21.36335
  • - روستایی، شهریور؛ کریمزاده، حسین و رحمتی، خسرو (1395). تحلیل نابرابری‌های فضایی بر پایه‌ی شاخص‌های اجتماعی، اقتصادی و کالبدی در شهرهای میانه اندام (مطالعه‌ی موردی: شهر میاندوآب). پژوهش های جغرافیایی برنامه‌ریزی شهری، 4(3)، 449-471. DOI: 10.22059/jurbangeo.2016.60643
  • - زبردست، اسفندیار (1396). کاربرد روش تحلیل عاملی اکتشافی (EFA) در برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای؛ مورد پژوهی: سنجش وضعیت پایداری اجتماعی در کلان شهر تهران. نشریه هنرهای زیبا، 22(2)، 5-18. DOI: 10.22059/jfaup.2017.240054.671801
  • - زبردست، اسفندیار؛ حق روستا، سمیه (1393). تحلیل تطبیقی نابرابری‌های منطقه‌ای بین استان های هم‌جوار؛ بررسی موردی: استان های همدان و مرکزی. نامه معماری و شهرسازی، 8(15)، 113-138. DOI: 10.30480/aup.2015.14
  • - شهیکی تاش، محمدنبی؛ رودینی، کاملیا (1396). سنجش ضریب تمرکز منطقه ای و نابرابری فضایی در صنایع کارخانه‌ای استان‌های ایران. برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 7(28)، 13-24. DOI: 20.1001.1.22516735.1396.7.28.2.1
  • - شیخی، داود؛ پازکی، معصومه و یوردخانی، مختار (1394). بررسی و تحلیل نابرابری فضایی شهرستان‌های استان همدان بر اساس شاخص‌های بهداشتی - درمانی. نگرش های نو در جغرافیای انسانی، 1(8)، 139-151. DOI: 20.1001.1.66972251.1394.8.1.8.8
  • - صادقی، رسول؛ زنجری، نسیبه (1396). الگوی فضایی نابرابری توسعه در مناطق 22 گانه کلانشهر تهران. رفاه اجتماعی، ۱۷ (۶۶) ، ۱49-۱84. http://refahj.uswr.ac.ir/article-1-3026-fa.html
  • - صرافی، مظفر (1387). ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی کشور در پرتو حکمروایی خوب شهری. هفت شهر، (23-24). - عبدی دانشپور، زهره؛ شفیعی، امیر (1397). تحلیل نابرابری فضایی در سیستم مسکونی شهر تهران؛ بررسی دگرگونی قیمت مسکن در دوره‌ی زمانی 1370 تا 1395. جغرافیا و توسعه، 16(52)، 267-292. DOI: 10.22111/gdij.2018.4132
  • - فطرس، محمدحسن، بهشتی فر، محمود (1385). تعیین سطح توسعه یافتگی استان‌های کشور و نابرابری بین آن‌ها طی سال های 1373 و 1383. نامه اقتصادی، 0(10)، 101-122. https://economic.mofidu.ac.ir/article_47082.html
  • - لطفی، صدیقه؛ شهابی شهمیری، مجتبی و روشناس، ساسان (1394). بررسی ارتباط بین ساختار فضایی و نابرابری‌های منطقه ای در استان های کشور. مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، 6(21)، 15-29. https://jargs.hsu.ac.ir/article_161393.html
  • - متقی، سمیرا (1396). تحلیل مقایسه‌ای فرضیه کوزنتس در گروه کشورهای منتخب درحال توسعه (با تاکید بر شاخص‌های توسعه). تحقیقات مدل سازی اقتصادی، ۸ (۳۰) ،۲۲۱-۲۴۵. http://jemr.khu.ac.ir/article-1-1585-fa.html
  • - مهدوی حاجیلویی، مسعود؛ زارعی، یعقوب، رحمانیان کوشکی، مهدی و رخشانی، اسماء (1392). تحلیل نابرابری فضاهای جغرافیایی توسعه بین مناطق روستایی مرکزی ایران. مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران، 4(5)، 71-86. https://sanad.iau.ir/fa/Article/821641
  • - نظم فر، حسین؛ علی بخشی، آمنه (1393). سنجش نابرابری فضایی در برخورداری از شاخص‌های آموزشی با استفاده از روش تاپسیس (مطالعه موردی: استان خوزستان). مطالعات برنامه ریزی آموزشی، 3(6)، 115-134. https://eps.journals.umz.ac.ir/article_1075.html
  • - هیلهورست، یوزف خیسبرتوس ماریا (1370). برنامه‌ریزی منطقه‌ای، برداشت سیستمی. تهران: انتشارات سازمان برنامه و بودجه.
  • - ولیقلی زاده، علی (1395). تحلیل فضایی تأثیرات تمرکزگرایی در شکل‌گیری نابرابری‌های فضایی سرزمینی در ایران. مجله پژوهش های جغرافیای سیاسی، 1(4)، 139-168. DOI: 10.22067/pg.v1i4.67285
  • - Aharon-Gutman, M., Schaap, M., & Lederman, I. (2018). Social topography: Studying spatial inequality using a 3D regional model. Journal of Rural Studies, 62, 40-52. DOI: 10.1016/j.jrurstud.2018.06.010.
  • - Cartone, A., Panzera, D., & Postiglione, P. (2021). Regional economic disparities, spatial dependence and proximity structures. Regional Science Policy & Practice, 14(5), 1034-1051. DOI: 10.1111/rsp3.12482.
  • - Czaban, V. (2015). Regional Disparities in Hungary. Karlskrona: Blekinge institute of technology. Master's thesis in european spatial planning and regional development, Blekinge Institute of Technology.
  • - Dongfeng, Y., Chengzhi, Y., & Ying, L. (2013). Urbanization and sustainability in China: An analysis based on the urbanization Kuznets-curve. Planning Theory, Special issue article, 12(4), 391-405. http://www.jstor.org/stable/26166230.
  • - Gill, I. (2009). Keynote Address. In G. Kochendörfer-Lucius, & B. Pleskovic, Spatial Disparities and Development Policy, Washington DC: The International Bank for Reconstruction and Development, The World Bank.
  • - Guo, C., Zhou, W., Jing, C., Zhaxi, D. (2024). Mapping and measuring urban-rural inequalities in accessibility to social infrastructures. Geography and Sustainability, 5(1), 41-51. DOI: 10.1016/j.geosus.2023.11.004.
  • - Haggblade, S. (2009). Spatial Patterns of Population and Economic Activity in the Developing World. In G. Kochendörfer-Lucius, & B. Pleskovic, Spatial Disparities and Development Policy. Washington DC: The International Bank for Reconstruction and Development, The World Bank. - Hooshang, A., & Atash, F. (1987). Dynamics of Provincial Development and Disparity in Iran, 1956-1984. Liverpool University Press, 9(2), 155-185. DOI: 10.3828/twpr.9.2.9127155743201721.
  • - Iveson, K. (2011). Seeking Spatial Justice: Part Three, Social or spatial justice? Marcuse and Soja on the right to the city. City, 15(2), 251-259. DOI:10.1080/13604813.2011.568723.
  • - J. Venables, A. (2003). Spatial Disparities in Developing Countries: Cities, Regions and International Trade. Published by Centre for Economic Performance, London School of Economics and Political Science.
  • - Kanbur, R., & J. Venables, A. (2005). Rising Spatial Disparities and Development. United Nations University. - Kanbur, R., & Zhang, X. (2006). Fifty years of regional inequality in China: A journey through central planning, reform and openness. In R. Kanbur, A. J. Venables, & G. Wan, Spatial disparities in human development: Perspectives from Asia. Tokyo - New York - Paris: United Nations University Press.
  • - Kemeny, K., & Storper, M. (2024). The Changing Shape of Spatial Income Disparities in the United States. Economic Geography, 100(1), 1-30. DOI: 10.1080/00130095.2023.2244111.
  • - Kim, S. (2008). Spatial Inequality and Economic Development: Theories, Facts, and Policies. The International Bank for Reconstruction and Development of World Bank.
  • - Li, Y. (2012). A multilevel analysis of china’s regional inequality in a geographic information system environment. Utah: The University of Utah.
  • - Liefner, I. (2009). Spatial Disparities of Knowledge Absorption, Technological Change, and Prosperity: Theoretical Considerations and Empirical Evidence from China. In G. Kochendörfer-Lucius, & B. Pleskovic, Spatial Disparities and Development Policy. Washington, D.C., The World Bank.
  • - Liu, S., & Zhu, X. (2004). An Integrated GIS Approach to Accessibility Analysis. Transactions in GIS, 8(1), 45-62. DOI: 10.1111/j.1467-9671.2004.00167.x.
  • - Lukovics, M. (2009). Measuring Regional Disparities on Competitiveness Basis. In book: Regional Competitiveness, Innovation and Environment, Publisher: JATEPressEditors: Imre Lengyel - Zoltán Bajmócy, 39-53.
  • - Martin, P. (2009). The Geography of Inequalities in Europe. In G. Kochendörfer-Lucius, & B. Pleskovic, Spatial Disparities and Development Policy. Washington, D.C., The World Bank.
  • - Meijers, E., & Sandberg, K. (2008). Reducing regional disparities by means of polycentric development: panacea or placebo? Scienze Regionali, 7(2), 71-96.
  • - Novotný, J. (2007). On the measurement of regional inequality: does spatial dimension of income inequality matter? . Ann Reg Sci , 41, 563–580. DOI: 10.1007/s00168-007-0113-y.
  • - Oliveira Soares, J., Manuela Lourenco Marques b, M., & Manuel Ferreira Monteiro, C. (2003). A multivariate methodology to uncover regional disparities: A contribution to improve European Union and governmental decisions. European Journal of Operational Research, 145(1), 121–135. DOI: 10.1016/S0377-2217(02)00146-7.
  • - Pike, A., Rodrguez-Pose, A., Tomaney, J., Torrisi, G., & Tselios, V. (2012). In search of the `economic dividend' of devolution: spatial disparities, spatial economic policy, and decentralisation in the UK. Environment and Planning C: Government and Policy , 30(1), 10-28. DOI: 10.1068/c10214r.
  • - Rabiei-Dastjerdi, H., & A. Matthews, S. (2021). Who gets what, where, and how much? Composite index of spatial inequality for small areas in Tehran. Reg Sci Policy Pract., 13(1), 1-15. DOI: 10.1111/rsp3.12393.
  • - Salhi, S., Boujrouf, S., Gourfi, A. (2023). Spatial Disparities: An Approach to Reveal “Hidden Areas” to Territorial Development in the Marrakech-Safi Region—Morocco. Sustainable Development Goals in Europe, 195-214.
  • - Salvati, L., Venanzoni, G., & Carlucci, M. (2016). Towards (spatially) unbalanced development? A joint assessment ofregional disparities in socioeconomic and territorial variables in Italy. . Land Use Policy , 229-235.
  • - Soares, J., Marques, M., & Monteiro, C. (2003). A multivariate methodology to uncover regional disparities: A contribution to improve European Union and governmental decisions. European Journal of Operational Research, Key Challenges in Geography. Springer, Cham, 121-135. DOI: 10.1007/978-3-031-21614-5_10.
  • - Song, Y., & Knapp, G.-j. (2007). Quantitative Classification of Neighbourhoods: The Neighbourhoods of New Single-family Homes in the Portland Metropolitan Area. Journal of Urban Design, 12(1), 1-24. DOI: 10.1080/13574800601072640.
  • - Stillwell, J., Norman, P., Thomas, C., & Surridge, P. (2012). Spatial and Social Disparities; Understanding Population Trends and Processes (Vol. 2). London-New York: Springer Dordrecht Heidelberg.
  • - S. Mills, E., & Becker, C., (1981). Urbanization, public services and income distribution in developing countries. UNCRD Series Volume 3: National development and regional Policy.
  • - Wan, G., & Zhou, Z. (2006). Income inequality in rural China: Regression-based decomposition using household data. In R. Kanbur, A. J. Venables, & G. Wan, Spatial disparities in human development: Perspectives from Asia. Tokyo - New York - Paris: United Nations University Press.
  • - Wang, M., & Mu, L. (2018). Spatial disparities of Uber accessibility: An exploratory analysis in Atlanta, USA. Computers, Environment and Urban Systems, 67, 169-175. DOI: 10.1016/j.compenvurbsys.2017.09.003.
  • - Wang, X., & Hofe, R. (2007). Research Methods in Urban and Regional Planning. Beijing: Tsinghua University Press.