شناسایی ساختار ثانویه شهر ایرانی در دوره قاجاریه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران

چکیده

در دوره قاجاریه، ساختار کلی شهر ایرانی در صورت گذشته خود باقی ماند. ساختاری که با محورهای اصلی مابین دروازه­ها و مرکز شهر و عناصر و فضاهای شهری پیرامون آنها تعریف می شد، صورتی برجای مانده از مکتب اصفهان در شهرسازی. اما مشخصه دوران قاجاریان، رشد نفوذ مذهب شیعه بود که پیدایش ساختار دیگری را در شهر ایرانی این دوره سبب شد؛ ساختاری متشکل از مکان­ها (به ویژه تکیه­ها) و مسیرهای میان آنها که مکان برگزاریِ مهم­ترین مراسم اجتماعی دوره، عزاداری ماه محرم، بود. ساختاری که براساس رفتار مذهبی ساکنان، نوع استفاده از فضا و نقش آن در زندگی اجتماعی و معنای فضاها شکل گرفته بود و مردم، با وجود همه تغییرات به وجود آمده در شهرهای ایرانی  طی دوره معاصر، هنوز آن را می­شناسند. ساختاری که با برقراری پیوند میان محلات نقشی مهم در ابراز هویت اجتماعی آنها داشت. در این مقاله با بررسی و تحلیل مطالعات محققان بر روی شهرهای مختلف ایران و بررسی اسناد درجه اول دوره قاجاریه، تلاش می­شود تا وجود چنین ساختاری در شهر ایرانی نشان داده شده و روشن شود که چگونه چنین ساختاری شکل گرفته و به چه ترتیب مکان­ها و مسیرهای میان آنها برای مردم معنادار شده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Recognition of Secondary Structure of Iranian Cities in Qajar Period

نویسنده [English]

  • Zahra Ahari
Assistant Professor, Faculty of Architecture and Urban Planning, University of Shahid Beheshti, Tehran
چکیده [English]

Basic structure of Iranian cities preserved its past form in Qajar Period. It constituted of main axis which led from gates to the center of the city and city elements and spaces (mosque, madraseh, Bazaar, caravanserai, square, Bazarcheh, etc.) gathered along them. It was a form remaining from Safavid period which its extensions were the continuation of the former one. The characteristic of Qajar period was the growth in influence of Shiite religion. Increase in religious emotions gave form to a structure in Iranian cities which comprised of places (especially Takyah, Husayniyyah) and paths linking them with each other. These were the places for the most important social event of this time; Muharram mourning. In Muharram and Safar (The months of mourning in Shiite religion) people gathered in these places and mourned. Taazieh was a dramatic theatre performed inTakyah and at first was specific to these rituals. People had also mourning processions in the alleys which led from one residential quarter to another one and during it residents of a quarter went to see other quarters and join their mourning in a cyclic form. Everyone participated in this event: residents of the quarters endowed their houses for the rituals of Muharram; they gave meal to mourners during the ceremony; allocated a place in their houses which had a frontage to alley for burning candles; prepared some rooms in their houses or their courtyards for Tazieh performance and other forms of mourning; and thus the city actively joined the whole process of rituals. The places and paths where Muharram rituals were performed formed a structure which is being recognized by city inhabitants even now; regardless of all of the transformations in the urban form and life during 20th century. Different studies by scholars on cities like Ardebil, Dezful, Aran, Naein, Lahidjan, Gorgan, Sabzevar proves this. Thus the structure was formed on the basis of: religious behavior of inhabitants; the way they used spaces for rituals; the meanings they attributed to these spaces and places; and the roles that these spaces had in their social and urban life. This structure was usually distinct from symbolic or main structure of the city. The places and paths between them linked residential quarters (mahalleh) with each other and had an important role in their social identity and their identification. In this paper, I’ll try to show the existence of this structure in Iranian cities, by reviewing and analyzing different studies on Iranian cities and comparing the findings with first  hand documents of Qajar period. I’ll try to explain how this structure was formed and its places and paths got meaning for people. Revealing the differences between these secondary structures in Iranian cities can further the knowledge about the social structure of Iranian cities in Qajar period; while showing their similarities can help the urban designers and planners to deepen their knowledge of historic cities, its structures and inhabitants’ images of them. These findings can help in decision making for intervention in historic cities.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qajar
  • Iranian City
  • Secondary Structure
  • Muharram
  • mourning
  • Takyah

مراجع

آریان پور، علیرضا(1366)، سبزوار. در شهرهای ایران، به کوشش محمد یوسف کیانی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران.
ادیب عباسی، منصور (1388)، شهر من لاهیجان: نگرشی تاریخی، سیاسی، اجتماعی از سیمای لاهیجان، شادمان، چاپ دوم، لاهیجان.
اسکولز، رابرت(1379)، درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات. ترجمه فرزانه طاهری، آگاه، تهران.
امین زاده گوهرریزی، بهناز(1378)، حسینیه ها و تکایا بیانی از هویت شهر ایرانی،  نشریه هنرهای زیبا، شماره 6، صص 55-65.
امین زاده، بهرام ( 1386)، بازشناسی اثر آیین های جمعی بر پیکره بندی شهر سنتی: نمونه موردی سمنان، نشریه هنرهای زیبا، شماره 32، صص 5-13.
اهری، زهرا (1385)، مکتب اصفهان در شهرسازی: دستور زبان طراحی شالوده شهری، فرهنگستان هنر،تهران.
اهری، زهرا (1390)،  شهر، جشن، خاطره: تأملی در نسبت فضاها و جشن های شهری در دوران صفویان و قاجاریان، نشریههنرهای زیبا، شماره 47، صص 5-16.
اهری، زهرا (1393)، شناسایی مکان­ها و پیوندهای سازنده ساختار اصلی تهران در آغاز دوره ناصری، طرح پژوهشی، دانشکده معماری، دانشگاه شهید بهشتی.
اردلان، نادر و لاله بختیار ( 1379)، حس وحدت: سنت عرفانی در معماری ایرانی، خاک، اصفهان.
الگار، حامد ( 1388)، نیروهای مذهبی در ایران در سده های 18 و  19، در تاریخ ایران کمبریج، دفتر دوم از جلد هفتم، ویراستار پتر آوری و دیگران، ترجمه مرتضی ثاقب فر، امیرکبیر، تهران.
بلوکباشی، علی( 1383)، تعزیه خوانی -حدیث قدسی مصایب در نمایش آیینی، امیرکبیر، تهران.
بزرگ نیا، زهره(1384)، تکایا در بافت قدیم شهر بابل، در کتاب ماه هنر، مرداد-شهریور، صص 120-128.
پولاک، ادوارد یاکوب (1361)، سفرنامه پولاک: ایران و ایرانیان، ترجمه کیکاووس جهانداری، خوارزمی، تهران.
توسلی، محمود(۱۳۶۶)، حسینیه‌ها تکایاـ مصلی­ها، در معماری ایران: دوره اسلامی، ج ۱، به کوشش محمدیوسف کیانی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران.
توسلی، محمود و ناصر بنیادی (1371)، طراحی فضای شهری: فضاهای شهری و جایگاه آنها در زندگی و سیمای شهری، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، تهران.
تمسکی، زینب (1392)، امامزاده اسماعیل و نقش آن به مثابه فضایی شهری در تهران دوره قاجار، پایان نامه کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران، دانشکده معماری دانشگاه شهید بهشتی، منتشر نشده.
حمیدی، ملیحه و دیگران (1376)، استخوانبندی شهر تهران: شناخت مفاهیم و نمونه ها ـ ایران و جهان، سازمان مشاور فنی و مهندسی شهر تهران، تهران.
خاتمی، سید یحیی(1390)، طراحی شهری در یک منظر فرهنگی: نمونه موردی مسیر عزاداری اردبیل، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران.
دو گوبینو، آرتور (1383)، سه سال در آسیا: سفرنامه کنت دوگوبینو، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، نشر قطره، تهران.
رضازاده اردبیلی، مجتبی؛ لیلا پیغامی (1388)، رهیافتی حاصل از شناخت شهر سنتی به منظور ارائه الگوی مداخله در بافت( مطالعه موردی: اردبیل)، نشریه هنرهای زیبا، شماره 38، صص73-84.
رضایی قلعه، مریم؛ مریم رمضانی (1393)، تأثیر آیین محرم بر کالبد شهر سنتتی در دوره معاصر(مورد مطالعه: شهر آران و بیدگل)، پژوهش های منظر شهر، شماره2، صص 63-90.
سرنا، کارلا (1362)، س‍ف‍رن‍ام‍ه‌ م‍ادام‌ ک‍ارلا س‍رن‍ا: آدم‍ه‍ا و آئ‍ی‍ن‍ه‍ا در ای‍ران‌، ترجمه علی اصغر سعیدی، زوار، تهران.
سلطانزاده، حسین (1374)، نائین:شهر هزاره های تاریخی، دفتر پژوهشهای فرهنگی، تهران.
سودیان تهرانی، عماد (1392)، تحلیل نقش تکیه ها در تهران دوران قاجار، رساله کارشناسی ارشد، دانشکده معماری دانشگاه شهید بهشتی.
شهیدی، عنایت الله (1380)، پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی از آغاز تا پایان دوره قاجار در تهران، با همکاری، ویرایش و نظارت علمی علی بلوکباشی، دفتر پژوهشهای فرهنگی -کمیسیون ملی یونسکو، تهران.
عالمی، مهوش (1387)، باغهای شاهی صفوی، صحنه ای برای نمایش مراسم سلطنتی و حقانیت سیاسی، ترجمه مریم رضایی پور و حمیدرضا جیحانی، گلستان هنر، شماره 12، صص47-68.
عیسوی، چارلز(1387)، رخنه اقتصادی اروپا، 1872-1921 ، در تاریخ ایران کمبریج: تاریخ ایران دوره افشار، زند، قاجار، ویراستار پیتر آوری، ترجمه مرتضی ثاقب فر، امیرکبیر، تهران.
فریزر، جیمز بیلی(1364)، سفرنامه فریزر معروف به سفر زمستانی: از مرز ایران تا تهران و دیگر شهرهای ایران، ترجمه منوچهر امیری، توس، تهران.
فلاندن، اوژن (1356)، سفرنامه اوژن فلاندن به ایران، ترجمه حسین نور صادقی، انتشارات اشراقی، تهران.
کارمونا، متیو و دیگران(1388)، مکان های عمومی، فضاهای شهری، ترجمه فریبا قرایی و دیگران، دانشگاه هنر، تهران.
کالمار، ژان (1384)، اقامه تعزیه:اطلاعاتی مقدماتی برای پژوهشی جامع، در  تعزیه: آیین و نمایش در ایران، گردآورنده پیتر چلکووسکی،  ترجمه داود حاتمی،  150-162، سمت، تهران.
لمبتون، آ.ک.س (1387)، زمین داری و درآمد ارضی و اداره امور مالی در سده نوزدهم، در تاریخ ایران کمبریج: تاریخ ایران دوره افشار، زند، قاجار، ویراستار پیتر آوری، ترجمه مرتضی ثاقب فر، امیرکبیر، تهران.
لینچ، کوین (1376)، تئوری شکل خوب شهر، ترجمه سید حسین بحرینی، دانشگاه تهران، تهران.
لیوانی، معصومه (1391)، بررسی نقش مراسم آیینی در بازآفرینی ساختار بافت تاریخی گرگان، رساله کارشناسی ارشد، طراحی شهری، دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران.
مستوفی، عبدالله (1343)، شرح  زندگانی من : تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه از آقا محمدخان تا آخر ناصرالدین شاه، تهران: زوار.
هدایت، رضا قلیخان (1339)، ملحقات تاریخ روضه الصفای ناصری، جلد دهم، کتابفروشی مرکزی: خیام: پیروز، قم.
همبلی، گاوین (1387)، شهر سنتی ایران در دوره قاجار، در تاریخ ایران کمبریج: تاریخ ایران دوره افشار، زند، قاجار، ویراستارپیتر آوری،  ترجمه مرتضی ثاقب فر، امیرکبیر، تهران.
Aghaie,  Kamran (2005), Religious Rituals, Social Identities and Political Relationships in Tehran Under Qajar Rule, 1850s-1920s, In Religion and Society in Qajar Iran. ed.Robert Gleave, 373-392. Oxford: Routledge / Curzon.
Appleyard, Donald (1969), Why Buidings Are Known: A Predictive Tools for Architects and Planners, in Environment and Behavior, No.1, pp131-156, Accessed at 6 October 2013: http://eab.sagepub.com/content/1/2/131.
Appeyard, Donald (1970), Styles and Methods of Structuring a City, in Environment and Behavior, vol. 2 No.1, pp 100-117.
Buchanan, Peter (1988), What city? A plea for place in the public realm, Architectural Review, No 1101, pp.31-41.
Carmona, Matthew et al.(2003), Public Places, Urban Spaces: The Dimensions of Urban Design,  London: Architectural Press.
Crane, David (1960), City Symbolic,  Journal of American Institute of Planners, 26, 4(1980), 280-292.
Fischer, Michael (1980), Iran from religious dispute to revolution, MA, Harvard University Press, Cambridge.
Gaube, Heinze (1979), Iranian Cities, New York University Press, N.Y..
Kheirabadi, Masoud (2000),  Iranian Cities: Formation and Development, Syracuse University Press, USA.
Kheirabadi, Masoud(2000), Iranian Cities: Formation and Development(Contemporary Issues in the Middle East),USA: Syracuse University Press.
Kinneir,John Macdonald(1813), A Geographical Memoir of The Persian Empire, Accompanied by a Map, John Murray,London, Accessed at http://books.google.com/,30/7/2013.
Knox,P. & Pinch,S )2010(,Urban Social Geography: An Introduction, Prentice Hall, Harlow.
Kostof, Spiro (1991), The City Shaped, Thames &Hudson, London.
Kostof, Spiro (1992),The City Assembled, The Elements of Urban Form Through History, Thames & Hudson, London.
Lang, Jan (1994), Urban Design- The American Experience, Van Nostrand, N.Y..
Masoudi Nejad, Reza (2013), The Discursive Manifestation of Past and Present through the Spatial Organization of the Ashura Procession, in Space and Culture, DOI: 10.1177/1206331213475747 (April 2013), accessed at http://sac.sagepub.com/content/early/2013/04/09/1206331213475747, 27/09/ 2013.
Nobuaki, Kondo) 2003), The Waqf Of Ustad Abbas: Rewrites of the deeds in Qajar Tehran, In Persian Documents: Social History in Iran and Turan in the Fifteenth to Nineteenth Centuries, ed. Kondo Nobauki, 106-128, Routledge, London.
Nobuaki, Kondo (2004), The Case of “Doubled Waqf : A Study on Qajar Shari’a Courts[in Japanese], In Annals of Japan Association for Middle East Studies(19-2),117-142. Accessed at 10/6/2013 at:  http://ci.nii.ac.jp/naid/110004854378/.
Huigen, Paulus P.P & Louise Meijering (2005), Making Places: A Story of De Venen, In: Gregory John Ashworth, Brian J. Graham. (eds.), Senses of place: senses of time, Ashgate, England.
Porter, Robert Ker(1821), Travels in Georgia, Persia, Armenia, ancient Babylonia, during the years 1817, 1818, 1819, and 1820, London, Longman,Husrt, Rees, Orme and Brown. Accessed at  Internet Archive. http://www.archive.org/details/travelsingeorgia01port. 16/9/2013.
Porter, Robert Ker (1821), Travels in Georgia, Persia, Armenia, ancient Babylonia, during the years 1817, 1818, 1819, and 1820, London, Longman,Husrt, Rees, Orme and Brown. Accessed at Internet Archive.
Shoberl, F (1828), Persia: containing a description of the country, with an account of its government, laws, and religion, and of the character, manners and customs, arts, amusements, &c. of its inhabitants, Philadelphia: J. Grigg. Accessed at Internet Archive http://books.google.com/books?id=TRoPAAAAYAAJ , 16/9/ 2013.
 
 
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار