تحلیل زمینه‌گرای معماری کلیسا؛ مرکزگرایی، ویژگی بارز کلیسای شرقی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه هنر

2 گروه معماری، دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

اغلب متخصصان تاریخ معماری، بر این باورند که معماری کلیسا امری است "غربی"، که سرآغاز و روند تکاملی واحدی دارد. این نگاه، حاصل شناخت نادرست تاریخ معماری کلیسا، بر بستر شرقی یا بی‌توجهی به آن است. مقاله حاضر در نظر دارد در یک بررسی زمینه‌گرایانه، سرآغاز معماری کلیسای غربی، که عمدتا ریشه در فرهنگ یونانی–رومی دارد و کلیسای ارمنی، که ریشه در فرهنگ معماری محلی از دوران پیشااورارتویی تا دوران متاخر پیشامسیحی دارد، را مورد مطالعه تطبیقی و تحلیلی قرار ‌دهد. طبق یافته‌های پژوهش، علی‌رغم وجود هر دو نوع ساختار خطی و مرکزی در ابتدای دوران شکل‌گیری معماری کلیسا در ارمنستان و غرب، باید تصریح کرد که ساختار خطی در شکل آشنای باسیلیکای مسیحی در غرب و ساختار مرکزی، که به زعم برخی ذاتا "شرقی" است، در معماری ارمنی، غالب است. کلیساهای خطی و مرکزی در دو فرهنگ، دارای سرمنشا و ویژگی‌های متفاوت هستند. ساختارهای مرکب مرکزگرا در معماری پیش از رنسانس در کلیسای غربی، محدود به تجربیات تمدن بیزانس و وارثان معماری آن هستند. بررسی این ساختارهای ترکیبی، از جمله باسیلیک گنبددار، کلیسای پنج‌گنبدی وکلیسای صلیبی گنبدمرکزی، نشان‌دهنده تقدم این ساختارها در معماری کلیسای ارمنی و وام‌دار بودن معماری بیزانس و اروپا به معماری ارمنی است. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Contextual Analysis of Church Architecture; Centralism: A Characteristic Feature of Eastern Church Architecture

نویسندگان [English]

  • Punik Simoni 1
  • Isa Hojat 2
1 Assistant Professor, Faculty of Architecture and Urban Planning, University of Art
2 Professor, School of Architecture, College of Fine Arts, University of Tehran
چکیده [English]

A comparative study on Western and Armenian church architecture, will give us precious information about the church early architecture. Armenian church is a sample of Christian architecture on Eastern context. This study will show that the two architectural cultures do not have the same origins, did not go through the same development process and are not common in dominant structures. Each of these two emanates from its historical and cultural context. Regarding this, the architecture of Western church mostly follows the Greco-Roman architecture and the Armenian one goes back to its own origins, beginning from Urartian period and even before. When talking about early architecture of church, one should notice that, despite of presenting both the linear and the central structures, Western church mostly obeyed the linear one. This geometrical structure was also dominant in pre-Christian period and was named the Christian Basilica afterwards. In contrast, Armenian church payed more attention to central structures, coming out of local Urartian and pre-Christian temples and going back to elder local housing prototypes. Central structures, limited to Roman and Byzantine round mausoleums and similar churches in West, are noticeably in focus of attention when studying Eastern architecture. However, the linear church types were wide spread in Armenia only at the beginning of church architecture (4th to 7th centuries) in two general types. The single nave or hall church goes back to Urartian and pre-Christian local temples and resembles them in dimensions as well as the other characteristics, and the three-nave hall or basilica, having some occasional features in common with the Syrian one, generally goes back to Urartian gathering halls. Thus, even the so-called basilica in Armenian church architecture has not the same origins with the Western one and should be conceived as an original church type, specially noticing its priority in time, for almost 25 years. Coming to central structures in Armenian architecture which are also the most developed and widespread types, one can see that being built from the beginning of forth century this genotype has merely local priors, both in shape of Urartian Square Temple and a central semi domed space in local houses. The latter prototype existed at least from the 5th millennium BC and was very typical of Urartian period. The central structures in Armenian church architecture can also be associated with the Eastern, mostly Iranian, fire temples. Besides the linear and the central structures in early church architecture there are some mixed and crucial types which belong to Byzantine period according to the most world architecture history sources. Studying the architecture of the same period in Armenia shows that the prior sample of the most famous types, as are the central domed church, the domed basilica, and the cross-in-square church with five domes, was created in Armenia in Tekor Cathedral (478 AD), Ejmiadzin Cathedral (301 AD) and the Avan Cathedral (6th century) in turn. Thus, the named church types, including the last as genotype of Eastern Orthodox Church from Greece to Russia, should be recognized originally Armenian.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Church Architecture
  • Armenian Church
  • Eastern Church
  • Western Church
  • Centralism
اسلامی، غلامرضا (1392)، درس‌گفتار مبانی نظری معماری، عینکمان را خودمان بسازیم، نشر علم معماری، تهران.
ایسابکیان، هرایر (1990)، هایکاکان رنسانسی چارتاراپتوتیون (معماری رنسانس ارمنی)، نشر هایاستان، ایروان (به زبان ارمنی).
آقانیانتس، گیوت آ (2008)، کارگ آستواتزاپاشتوتیان هایاستانیایتس سورب یکقتسو (آئین عبادت کلیسای مقدس ارمنستان)، بخش آموزش مسیحی خلیفه‌گری ارامنه تهران، تهران (به زبان ارمنی). آکادمی علوم ارمنستان (1964)، آکنارک، های چارتاراپتوتیان پاتموتیان (شرحی بر تاریخ معماری ارمنی)، نشر آکادمی علوم ارمنستان، ایروان (به زبان ارمنی). آکادمی علوم ارمنستان (1996)، هایکاکان چارتاراپتوتیان پاتموتیون (تاریخ معماری ارمنی، جلد اول)، آکادمی علوم ارمنستان، نشر گیتوتیون، ایروان (به زبان ارمنی).
آکادمی علوم ارمنستان (2002)، هایکاکان چارتاراپتوتیان پاتموتیون (تاریخ معماری ارمنی، جلد اول)، آکادمی علوم ارمنستان، نشر گیتوتیون، ایروان (به زبان ارمنی).
باقری، مهری (1392)، دین‌های ایران باستان، نشر قطره، تهران.
پیرنیا، محمدکریم (1370)، گنبد در معماری ایرانی، مجله اثر، شماره 20، سازمان میراث فرهنگی، تهران.
تجویدی، اکبر (1363)، تداوم در معماری ایران، در مجموعه مقالات معماری ایران، به کوشش آسیه جوادی، انتشارات مجرد، تهران. تورامیانیان، توروس (2013)، هایکاکان چارتاراپتوتیون (معماری ارمنی) جلد 1، نشر دانشگاه دولتی ایروان، ایروان (به زبان ارمنی). تورامیانیان، توروس (2013)، هایکاکان چارتاراپتوتیون (معماری ارمنی) جلد 2، نشر دانشگاه دولتی ایروان، ایروان (به زبان ارمنی). حاسراتیان، موارد (2008)، هایکاکان چارتاراپتوتیون (معماری ارمنی)، در مجموعه مقالات زرویتسنِر های مشاکویتی ماسین (سخنانی در باب فرهنگ ارمنی)، تقریر هاسمیک همایاکیان، نشر نوراوانک، ایروان (به زبان ارمنی).
حاسراتیان، موراد و شاخکیان، گارنیک (2007)، سورب هایاستان (ارمنستان مقدس، تاریخ و فرهنگ از ارمنستان دوران انجیلی تا انتهای سده 18 م)، موزه ملی تاریخ، نشر دانشنامه‌های ارمنی، ایروان (به زبان ارمنی).
حاسراتیان، موراد (2001)، کریستونئاکان چارتاراپتوتیان 1700 تارین (1700 امین سالگرد معماری مسیحی)، نشر موقنی، ایروان (به زبان ارمنی).
حاسراتیان، موراد (2010)، واقکریستونئاکان چارتاراپتوتیون هایاستانوم (معماری صدر مسیحیت در ارمنستان)، نشر اینکومبوک، موسکو (به زبان ارمنی).
خلیفه‌گری ارامنه تهران (2002)، کریستونئاکان (دکترین کلیسای مقدس ارمنستان)، هیئت آموزش دینی خلیفه‌گری ارامنه تهران، تهران (به زبان ارمنی).
دانشنامه ارمنستان شوروی، (1976)، جلد 2، هیئت تحریریه دانشنامه ارمنستان شوروی، آکادمی علوم ارمنستان شوروی، ایروان (به زبان ارمنی).
دانشنامه ارمنستان شوروری (1977)، جلد 3، هیئت تحریریه دانشنامه ارمنستان شوروی، آکادمی علوم ارمنستان شوروی، ایروان (به زبان ارمنی).
دانشنامه ارمنستان شوروری (1987)، جلد 13، هیئت تحریریه دانشنامه ارمنستان شوروی، آکادمی علوم ارمنستان شوروی، ایروان (به زبان ارمنی).
دانشنامه ارمنستان مسیحی(2002)، نشر دانشنامه‌های ارمنی، ایروان (به زبان ارمنی).
دایره‌المعارف بزرگ اسلامی (1367)، جلد 1، مرکز دایره‌المعرف بزرگ اسلامی، تهران.
دایره‌المعارف بزرگ اسلامی (1380)، جلد 10، مرکز دایره‌المعرف بزرگ اسلامی، تهران.
سعید، ادوارد (1394)، شرق‌شناسی، مترجم لطفعلی خنجی، ناشر امیر کبیر، تهران.
شوازی، آگوست (1393)، تاریخ معماری، مترجم لطیف ابوالقاسمی، نشر دانشگاه تهران، تهران.
شولتز، کریستیان نوربرگ (1391)، معنا در معماری غرب، مترجم مهرداد قیومی بیدهندی، موسسه تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری «متن»، تهران.
فلامکی، محمدمنصور (1371)، شکل‌گیری معماری در تجارب ایران و غرب، نشر فضا، تهران.
گاردنر، هلن (1391)، هنر در گذر زمان، مترجم محمدتقی فرامرزی، انتشارات نگاه، تهران.
گروت، لیندا، وانگ، دیوید (1394)، روش‌های تحقیق در معماری، مترجم علیرضا عینی‌فر، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
ماروتیان، تیگران (2003)، های داساکان چارتاراپتوتیان آکونکنروم (در باب ریشه‌های معماری کلاسیک ارمنی)، نشر موقنی، ایروان (به زبان ارمنی).
مانوکیان، آرداک (1360)، اعیاد کلیسای ارمنی؛ ترجمه هرایر خالاتیان، خلیفه‌گری ارامنه تهران، چاپ نایری، تهران.
متدین، حشمت الله (1386)، مسجد چهارطاقی، نشریه هنرهای زیبا، شماره 31، صص 46-39.
ملکنیان، مونته (1995)، اورارتاکان ژایراپور دامباراننره (مقابر صخره‌ای اورارتویی)، آکادمی علوم ارمنستان، ایروان (به زبان ارمنی).
میلر، و.م. (1981)، تاریخ کلیسای قدیم در امپراطوری روم و ایران، مترجم علی نخستین، انتشارات حیات ابدی، تهران.
ولفرام، کلیس (1349)، معماری اورارتو، مترجم غلامعلی همایون، بررسی‌های تاریخی، شماره 4، سال 4، صص 312- 289.
هاکوبیان، لوون (2000)، هایوتس پاتموتیون (تاریخ ارمنی)، نشر زانگاک، ایروان (به زبان ارمنی).
D. K. Ching, Francis, M. Jarzombek, Mark & Prakash Vikramaditya (2011), A Global History of Architecture, John Wiley & Sons, New Jersey.
Der- Kevorkian, Shahe (2013) On the Relevancies of Early Christian Architecture of Armenia and Syria, Editor in chief Murad Hasratian, NATIONAL ACADEMY OF SCIENCE OF THE REPUBLIC OF ARMENIA INSTITUTE OF ARTS, “GITUTIUN”, Yerevan.
Hasratian, Murad (2000), Early Christian Architecture of Armenia, Progress Publishing Group Corporation, Moscow. Kiechefer, Tichard (2004), Theology in Stone, Church architecture from Byzantium to Berkeley; Oxford University Press, Oxford.
Kilde, Jeanne Halgren (2008), Sacred Power, Sacred Space: An Introduction to Christian Architecture and Worship, Oxford University Publication, Oxford.
Kurth, James (2003) Western Civilization Our Tradition, THE INTERCOLLEGIATE REVIEW, Fall 2003/Spring 2004, Volume 39, Pages 5-13.
Maranci, Christina (2003), The Architect Trdat: Building Practices and Cross-Cultural Exchange in Byzantium and Armenia, Journal of the Society of Architectural Historians, volume 62 (3), pages 294–305, JSTOR 3592516.
URL1: https://www.britannica.com/place/Caucasus visited in Dec. 15/2017 URL2: https://www.dictionaryofarthistorians.org visited in Jan. 20/2018 URL3: http://www.philtar.ac.uk/encyclopedia/christ/west/westrc.html visited in June 15/2017 URL4: https://oca.org visited in Dec. 15/2017